«Tatar ğazetası»

AZATLIQ RADİOSI ÖÇEN İREK BİKKİNİN


FLYORA BAYAZITOVANIÑ “MİŞÄR DİALEKTI” KİTABI

Xäbär 2003 yılnıñ 25 fevralendä yazıldı.

Bu könnärdä mişärlär öçen bik möhim bulğan ber kitapnı bastırırğa dip aqça cıyu qampaniäse başlandı. Bu kitapnıñ iseme – “Mişär dialektı”. İseme şundıy bulsa da, monda mişär dialektınıñ üzençälekläre turında ğına yazılmağan. Bu kitapta Rossiänıñ tatarlar yäşägän törle töbäktäge mişär awıllarında ekspeditsiä belän yörep cıyılğan tekstlar tuplanğan. Bu tekstlar ädäbi telgä küçerelmägän, niçek şul awılnıñ mişärläre söylägän, näq menä şulay birelgän dä. Nindi soñ tekstlar bu kitapta?

Flyora Bayazıtova

Flyora Bayazıtova

Tuy itü, öyläneşü, başqoda kilü, qız yäräşü tärtipläre törle törkem mişärlärdä törleçä eşlänelä häm ul yolalar waqıtında törle süzlär äytelä häm törle cırlar cırlanıla. Bu “Mişär dialektı” kitabında küp şundıy tekstlar da birelgän.

Şulay uq bala tuu belän bäyle törle yolalar, keşene kümü häm iskä alu yolaları, bäyräm häm könküreş yolaları, qışqı, yazğı häm cäyge bäyrämnär, keläwlär, awlaq öylär, uyınnarnıñ tärtibe häm alarnı uzdırğan waqıtta äytelä torğan süzlär – bolar bötenese bu kitapta. Mişärlärneñ islamğa qädärge bulğan mifologiä terminnarı, törle ruxlarğa ışanu belän bäyle yolalar häm yola süzläre dä bar monda. Qısqaça, bu kitap mişär qülturasınıñ çın xäzinäse.

Kitapnıñ awtorı filologiä fännäre doktorı Flyora apa Bayazıtova Tatarstan fännär aqademiäsınıñ Tel, ädäbiät häm sängät institutında eşli. Anıñ ike kitabı bik zur tirajlar belän basılıp çıqtı: 1992 yılda – “Ğomerneñ öç tuyı” digän kitap häm 1995 yılda – “Tatar xalqınıñ bäyräm häm könküreş yolaları”.

Bu kitaplardan soñ Flyora apa tatarlarnıñ ayırım etnik gruppalarınıñ yolaları, ğoref-ğädätläre, tel üzençälekläre turında kitaplar bastıra başladı:

1997 yılda – “Keräşennärneñ tel üzençälekläre häm yola icatı” kitabı;

2001 yılda – “Seber tatarları” kitabı häm “Älmät töbäge tatarları”;

2002 yılda – “Urta Ural (Swerdlovsk ölkäse) tatarları” häm “Ästerxan tatarları”.

Flyora apa “Mişär dialektı” kitabın 2001 yılda uq yazıp betergän, ämma bu kitapnı bastırır öçen ul aqça taba almağan. Bu kitapnıñ 1000 ekzemplyärın bastıru öçen Saranski tipografiäsı sentyäbr ayında 50 meñ sum sorıy ide. İnternetta “Tatar ğazetası” konferensiäsendä bu kitapnı bastıru isäbe belän aqça cıyu iğlan itelde. Berençe zaqazlar da bar inde – Germaniädan häm Sankt-Peterburgtan.

Niçek kenä bulmasın, bu kitapnı, hiçşiksez, tiz genä bastırırğa kiräk. Penza, Ul'yän, Sarıtaw, Ryäzän, Tübän Novğorod ölkäläre, Çuwaşiä häm Mordowiädağı tatar awılları, tatar mäktäpläre öçen bu bik kiräkle kitap. Ädäbi telne öyränü möhim närsä, älbättä, ämma dialektlar, cirle söyläşlär – alar tatar ädäbi teleneñ qanatları, tamırları. Alar yuğalsa, tatar ädäbi tele dä kemgä dä kiräkmäs. Şunnan “Mişär dialektı” kitabınıñ tatar-mişärlärneñ tere telen saqlap qalırğa, hiçşiksez, zur yärdäme bulır.

Flyora apa Bayazıtova Azatlıq radiosın tıñlawçılarğa şulay möräcägät itte.

– Qızıqlı, bay tarixlı tatar xalqınıñ bik küp töbäklärendä bulıp, küp kenä Tatarstannan çittä yäşägän tatarlarnıñ Räsäydäge küpläp sibelep utırğan töbäklärendä bulıp, tatar awıllarında yörep, üz qolağım belän işetep, äybätläp awıl xalqı arasında yörep, bay material tuplawı nasıyp buldı. Min anı bik zur bäxet dip sanıym.

Töbäklärne äybätläp, centekläp öyränep betmi torıp, bez tatar xalqın berläşterü, anı yuğarı däräcädäge, siwilizätsiäle millät formasında kürä almıybız. Bezneñ yıraqtağı töbäktä ayırılıp qalğan här awıl – ul tatar xalqınıñ ber küzänäge. Bez anı äybätläp, şul yıraq aralarğa barıp, ezläp tabıp, härber awılnıqın da äybätläp yazıp tel üzençäleklären, ğoref-ğädät, yolaların, awılnıñ tarixın, äybätläp kiläçäk buınnar öçen öyränep, yazıp qaldırırğa tieş. Xalıqtan yazıp alınğan şuşı borınğı matur süzlärne, ğoref-ğädät, yolalarnı kitapqa tuplap qaldıru ul tarix öçen bik ähämiätle. Bezneñ tel üzençälekläre dä, ğoref-ğädät, yolalar da soñğı yıllarda yuğalıp betü aldında toralar bit, çönki mäktäplärdä tatar tele uqıtu zäğiflände dip äytergä mömkin. Monnan utız yıllar elek görläp eşläp torğan tatar mäktäpläre yabılıp bettelär. Tatar tele barı tik qayber mäktäplärdä predmet bularaq qına uqıtıla. Bik küp balalar tuğan teldä kitap uqu mömkinlegennän mäxrum qalalar, häm telne çın mäğnäsendä böten maturlığın öyränü mömkinlegennän mäxrum qalalar.

Mişär dialektı tatar xalqınıñ ädäbi telen formalaştıruda ikençe ber qanatı dip äytergä mömkin. Berençese anıñ urta dialekt bulsa, ikençese anıñ mişär dialektı. Bu iñ zur dialekt. Ul dialekt digän süz ber dä qurqınıç süz tügel, ul söyläşü digän süz. Ä söyläşü tele, ul xalıqnıñ, anıñ böten barlığı, anıñ ruxı, anıñ könküreşe, anıñ qülturası, barı da menä şul söyläşü telendä çağılış taba. Ädäbi telebez, bilgele, ul bezneñ yazma, kitaplar tele häm barlıq bezneñ töbäklärdä sibelep utırğan tatarlarnıñ urtaq tuğan tele. Bezneñ äle ädäbi telebezdä yuğalıp, betep bara torğan, yäki ädäbi telgä kerep citmägän bik borınğı üzençäleklär bezneñ menä şuşı cirle söyläşlärdä bügenge köngä qädär saqlanıp kilälär. Şul cirle söyläşlärne öyränep bez bügenge köndä tatar xalqınıñ ruxi xäzinäse bulıp qalğan borınğı yazma istäleklärebezne uqıp añlıy alabız. “Qıyssa-i Yusuf”larnı, Möxämmädyar äsärlären alıp qarasaq, andağı borınğı süzlärne qarıybız ikän, tuqta äle, bu nindi süz ikän, bez ul süzlärneñ härqaysın menä şul cirle söyläşlärdän ezläp taba alabız. Menä şul yaqtan söyläşlärne öyränü bik qızıqlı häm kiräkle. Alar bezneñ tuğan telneñ tamırları, tuğan telneñ altın bağanaları. Bezneñ ädäbi telebez menä şuşı cirle söyläşlärgä tayanıp ğomer buyı bayıp barırğa tieş, üsärgä tieş. Ällä qayan çittän süzlär alğançı, cirle söyläştäge süzlärne ädäbi telgä kertep barıp bez telebezne härwaqıt bayıtıp torırğa tieş. İkençe törle äytkändä, yaxşı tufraqqa utırtılğan göl kebek, bezneñ ädäbi telebez cirle söyläşlär xisabına bayıp, härwaqıt kiñäyep, üsep torırğa tieş.

Minem kitapnı çığarığız dip barıp soraw ul şaqtıy uñaysız xäl inde, uñaysız küreneş inde ul. Läkin ägär dä şundıy menä çınlap ta bezneñ telebezgä, tarixıbızğa, ğoref-ğädät, yolalarıbızğa, millätebezgä bitaraf bulmağan şundıy üzençä çın küñeldän yärdäm itärgä äzer torğan keşelär tabıla ikän – min bik räxmätle bulır idem.

Flyora apanıñ bu süzlärenä quşılıp şunı östär idem. Bu “Mişär dialektı” kitabına zaqaz eşlärgä telägän keşelär “Tatar ğazetası”na yazsınnar ide. “Tatar ğazetası”n İnternetta ciñel genä tabarğa bula. Şulay uq bu adres belän dä yazarğa bula: indeks 431514, Mordowiä Respublikası, Lämberä rayonı, Aksyun awılı, Molodejnıy uram, 39 nçı yort. Telefon belän dä şaltıratırğa bula: qod 83441, telefon nomerı 32239.

Azatlıq radiosı öçen Mordowiädan İrek Bikkinin.


© «TATAR ĞAZETASI»
E-mail: irek@moris.ru