AQADEMİK SYÜNYÄYEVQA – 60 YÄŞ

Xäbär 2003 yılnıñ 10 fevralendä yazıldı.

Bu könnärdä tatar xalqına ğorurlanır öçen tağı ber säbäp barlıqqa kilde. Rossiänıñ qosmosnı öyränüçe iñ kürenekle astrofiziğı, millättäşebez aqademik Räşit Ali ulı Syünyäyev yoldızlarnı häm ğalämne öyränüdä uñışları öçen Amerikänıñ fiziqä institutı häm Amerikänıñ astronomiä cämğıyate tarafınnan 2003 yılnıñ iñ kürenekle astrofiziğı bulıp tanıldı häm Amerikänıñ Dannie Heineman fondı bülägen aldı.

Räşit abıyğa büläkne birü käğazendä şulay yazılğan (inglizçädän urıs telenä tärcemä): “Premiey Dannie Heineman’a za 2003 ğod nagrajdayıtsyä Raşit Syünyäyev za fantastiçesqoyı proniknowenie v ponimanie vzaimodeystwiä izluçeniä i weşçestwa v masştabax Vselennoy i çernıx dır”.

Şunı da äytergä kiräk, bu büläkne älegä qädär SSSRnıñ häm Rossiänıñ ber ğalime dä alğanı yuq ide.

Tatarlar Sowetlar Soyuzı waqıtında da, xäzerge Rossiäda da qosmosqa oçqannarı yuq. Dönyada qosmonawtlar häm astronawtlarnıñ sanı meñgä yaqınayıp kilä, ämma tatar oçuçıların qosmosqa cibärmilär. Säbäbe närsädä, ulsı bilgesez, ämma tatarlar cirdän torıp ta qosmosnı öyränüdä bik zur uñışlarğa ireşälär.

Mäsälän, SSSRnıñ Qosmosnı öyränü institutınıñ direktorı bulıp ozaq yıllar millättäşebez aqademik Roäld Zinnur ulı Sagdeyev eşläde. Rossiänıñ qosmosnı öyränüdä iñ möhim bulğan bu institutnıñ direktorı bulıp soñğı waqıtqa qädär tatar keşese eşläde – aqademik Älbert Abubaqıyr ulı Ğaleyev. Şul uq institutnıñ iñ uñışlı qosmos belgeçläreneñ berse, direktornıñ urınbasarı – texnik fännär doktorı Rawil Rawil ulı Nazirov, haman bezneñ millättäşebez.

Kem soñ ul aqademik Räşit Syünyäyev?

Ul xäzer Germaniänıñ Myünxenna yıraq tügel bulğan Ğarxing şähärendä urnaşqan Maqs Plank isemendäge Astrofiziqä institutı direktorı, Rossiänıñ “Astronomiä jurnalına xatlar” jurnalınıñ baş möhärrire. Şulay uq Räşit abıy Rossiä fännär aqademiäsınıñ Qosmosnı öyränü institutında üzeneñ yuğarı energiälar astrofiziqäsı bülegen dä taşlap kitmi – Germaniädan Mäskäwgä kilgäläp tora.

Räşit Syünyäyev 1943 yılnıñ 1 martında Taşkentta Ali häm Säidä Syünyäyevlar ğailäsendä tua. Anıñ ätise Ali Abdraxman ulı Syünyäyev xäzerge Mordowiänıñ Qadoşkin rayonında bulğan Latış awılında zur häm xälle ber ğailädä tua. Murzalardan çığışları bulğan Syünyäyevlar rewolyutsiäğa qädär tırışçan häm bay bulalar, yon arçıp, tirelär eşkärtep, säwdä belän şöğellänep torğannar.

Ali Syünyäyev Ruzayıvqada mäktäptä uqıy, ämma 20 yıllar axırında, kollektiwizätsiä başlanğaç, Syünyäyevlar ğailäseneñ ber öleşe Astraxänğa, ikençe öleşe Taşkentqa kitä. Syünyäyevlarnıñ kollektiwizätsiädan häm rasqulaçıywaniedan qaçıp qotıla almağannarın, şular arasında balalarnı da, Sibirğa, Şilqa yılğasına ozatalar. Qayberläre anda hälaq ta bulalar.

Räşit Syünyäyevnıñ änise Säidä İsxaq qızı Devlet-Kildeyewä Latış awılına kürşe bulğan İsa awılında tua, ämma bulaçaq ire Ali Syünyäyev belän Taşkentta ğına oçraşa. Säidä apanıñ babası Usman Soltanalıy ulı Devlet-Kildeyev turında Mordowiä tatarları arasında xäzer dä küp legendalar yöri. Usman-bayğa, anıñ ullarına, şular arasında Säidä apanıñ ätise İsxaq Usman ulı Devlet-Kildeyevqa urıs pomeşçikları knyäz dip äytä bulğannar. İsxaq Devlet-Kildeyev rewolyutsiäğa qädär säwdä eşläre belän törle Awropa illärendä bula. Ä Sowet zamanı citkäç, anıñ ätise Usman-baynı 1918 yılda matroslar atıp ütergäç, mondıy keşelärgä böten yullar yabıla. Şunnan ul ğailäsen alıp Urta Aziäğa, Taşkentqa kitä.

Niçek kenä bulmasın, danlıqlı tatar murzaları häm knyäzläre näselennän bulğan Räşit Syünyäyev xäzer böten dönya külämendä bilgele keşe buldı.

Räşit Ali ulı 1966 yılda Mäskäwdä Fizik-texnik institutın qızıl diplom belän tämamlıy, annan soñ aqademik Yaqov Zeldowiç citäkçelegendä aspiranturada uqıy, fännär qandidatı bula, annan soñ fännär doktorı. Astrofiziqä fänendä iñ möhim töşençälärneñ berse itep Zeldowiç-Syünyäyev effektı sanala. 1992 yıldan Räşit abıy Rossiä fännär aqademiäsınıñ aqademiğı.

Räşit Syünyäyevnıñ fänni xezmätläre yoldızlarnı, ğalaqtiqalarnı, böten ğalämne öyränü belän bäylängän. Ul üze äytkänçä, xäzer astrofiziqä fänendä yañadan-yaña açışlar kilep çığa. Bu yaña açışlar bezneñ materiäl dönyağa bulğan xäzerge qaraşlarıbıznı bötenläy üzgärtüye mömkin. Astrofiziklar xäzer bik küp urınnarda bezgä kürenmägän häm bez toymağan yäşeren matdä ezläre tabalar ikän. Bu yäşeren matdä bezgä bilgele bulğan matdädän yaqınça 15 märtäbä kübräk ikän.

Räşit abıy teoretik qına tügel, ul praqtik ğalim dä. Uzğan ğasırnıñ 70nçe yıllar urtasında anı qosmik eksperimentlar belän şöğellänergä cibärälär. Räşit Syünyäyev küp qosmik iärçennärdäge laboratoriälarnıñ citäkçese bula. Mäsälän, anıñ citäkçelegendä “Mir” orbitäl stansiäsendä ozaq yıllar eşlägän “Kwant” module häm rentgen nurları belän eşläwçe “Granat” telesqopı fängä küp möhim açışlar kitergän.

Awropanıñ berniçä ile tözegän ğamma nurları belän eşläwçe yaña “İntegral” telesqopı – Räşit abıynıñ soñğı eksperimentlarınnan. Räşit abıynıñ tırışlığı belän Rossiä ğalimnärenä bu telesqopnıñ 25 protsent eş waqıtı birelde.

Räşit abıynıñ xäzer 4 balası bar. Anıñ ölkän ulı Şamil Amerikäda, Ğarward uniwersitetında molequlyar biologiä professorı, ikençe ulı Usman – Mäskäwdä student, keçe ulı Ali häm qızı Zul'fiä, äniläre Güzäl apa, Räşit abıy belän bergä Germaniäda yäşilär.

Qızğanıçqa qarşı, Räşit abıy Azatlıq radiosına intervyü birüdän baş tarttı. Waqıtım yuq, dide, häm äle küp närsälärne söylärgä irtä, dide ul. Şunnan anıñ turında bilgele bulğan bik küp qızıqlı mäğlumatlarnı tıñlawçılarıbızğa tapşıra almıybız, açıq pressadan häm İnternettan alınğan mäğlumatlar ğına birep qalırğa turı kilä. Ämma, ışanabız, kiler waqıt, Räşit abıy Syünyäyev Azatlıq radiosı tıñlawçılarına küp yañalıqlar söylär äle.

Räşit abıy Syünyäyevqa 1 martta 60 yäş tula. Anıñ İsa häm Latış awıllarınnan tuğannarı anı bu yübileye belän qotlıylar häm äti-äniseneñ tuğan awılların yañadan kilep qararğa çaqıralar.

Östämä mäğlumat (radiotapşıruda äytelmägännärdän).

Räşit Syünyäyev küptän tügel Gruber isemendäge premiä belän häm altın medäl belän büläklände. Gruber premiäse – qosmologiä ölkäsendä dönyada iñ möhim büläk. Aqçalata ul 150 meñ dollar täşkil itä.

Räşit abıynıñ titulları bik küp. Ul Amerikä Quşma Ştatları Fännär aqademiäsınıñ, Tatarstan, Başqortostan aqademiälarınıñ şäräfle äğzası. Ul şulay uq Germaniäda Myünxen şähärendä urnaşqan Lyüdwig-Maqsimilian uniwersitetınıñ häm Tatarstanda Qazan uniwersitetınıñ şäräfle professorı da.

Tözätmä.

Aqademik Syünyäyev süzlärençä, bu xäbärdä tatar keşese dip kürsätelgän aqademik Älbert Abubaqıyr ulı Ğaleyev milläten başqort dip kürsätä ikän. Änise tatar, ätiseneñ änise dä tatar, ämma ätiseneñ ätise başqort bulğanğa, anıñ ätise Abubaqıyr da başqort yazılğan, Älbert Abubaqıyr ulı da başqort dip sanala ikän.