MORDOWİÄDA SAYLAWLAR HÄM İNAWĞURATSİÄ

Xäbär 2003 yılnıñ 23 fevralendä yazıldı.

16 fevrälda Mordowiä Respublikasında saylawlar ütte. Xalıq respublika başlığın sayladı. Älbättä, kötelgänçä, zur östenlek belän xäzerge başlıq Niqolay Merquşkin ciñde. Bu anıñ respublika başlığı urınına öçençe qat menüye inde. Saylawlarğa saylawçılarnıñ 83 protsentı kilde, kilgännärneñ 87 protsentı tawışların Niqolay Merquşkin öçen birde. Bu 1998 yılda bulğan saylawlardan küpkä yuğarıraq sannar.

Saylawlarda Kommunistlar partiäseneñ qandidatı, Saranskida pribor tözü zawodı direktorı Anatolıyy Çubuqov, tawışlar sanı buyınça ikençe urında bulsa da, nibarı 7 protsent qına cıydı. Mordowiä kommunistlarınıñ ğazetası «Naşa prawda» Merquşkinnı İdel buyı regionında iñ zur oliğarx, qapitalist dip atasa da, kommunistlar üzläre dä küpläp Merquşkin öçen tawış birgänlege açıqlandı, çönki Mordowiäda böten saylawlarda kommunistlar härwaqıt 20-25 protsent cıyalar ide, ä respublika başlığın saylawda kommunist Anatolıyy Çubuqov öçen 7 protsent qına tawış birelde.

Respublikada urtaça xezmät xaqı İdel buyı regionnarında iñ tübän bulsa da, benzin bäyäse ozaq yıllar iñ yuğarı bulsa da, nidän soñ Mordowiä xalqında Merquşkinğa mondıy mäxäbbät bar?

Niqolay Merquşkin sowet zamanında Mordowiä Respublikasınıñ qomsomol sekretare, 90 yıllar başında KPSSnıñ Mordowiä ölkä qomitetınıñ ikençe sekretare bulıp eşlägän keşe. Anıñ qomandasındağı keşelär dä kübese sowet zamanında şul uq qomsomol häm kommunistlar partiäse funksionerları ide. Älbättä, alar sowet propağandasınıñ böten ısulların qullana belälär häm uñışlı itep qullanalar da.

Mordowiäda ğazeta, telewidenie häm radioda xäzerge xaqimiätne gel yaxşı yaqtan kürsätügä bik zur ähämiät birelä. Xäzer respublikada bäysez massaqüläm çaralar bötenläy qalmadı dip äytergä bula, şunnan bu maqsatqa ireşü awır tügel. Biş yıl inde Mordowiä jurnalistları öçen maxsus qonqurslar ütkärelä, şul arada qayber jurnalistlarğa büläk itep kwartira häm automobıyllär dä elägä. Älbättä, mondıy qonqurslarnıñ kriterie ber – xäzerge xaqimiätneñ uñışların küpertep, uquçığa iñ yaxşı formada kürsätep, xalıqta xaqimiätkä ışanıç uyatu, xäzerge citäkçelärne yarattırırğa tırışu, alardan da yaxşıraq citäkçelär bulalmıy digän xislärne tärbiäläw.

Niqolay Merquşkin bik aqıllı häm köçle citäkçe. Anıñ keçkenä genä ber respublikada qayber eqonomıyk kürsätkeçlär buyınça zur uñışlarğa ireşüye hiçşiksez. Ämma anıñ böten uñışları Mordowiä massaqüläm çaralarında üzgä cirlärdä hiç bulmaslıq ber mogcizağa oşatıp häm böten Rossiäğa ürnäk bulırlıq dip kürsätelä. Närsäse qızıqlı, Niqolay Merquşkin, aqıllı keşe buluına qaramastan, üze dä bu ber tuqtalmıy barğan maqtawlarğa ışana häm bu maqtawlarnı yarata kebek tä kürenä.

Mordowiä ğazetaları, telewidenie, respublikanıñ xälen kürşe regionnar belän çağıştırğanda, gel kürşelärdän artıq bulğan kürsätkeçlären genä çağıştıra. Respublika üze tapqan aqçağa yäşi almıy, Mordowiä byüdjetındağı aqçanıñ bik küp öleşe Mäskäwdän, federäl üzäktän kilä, yağni üzgä donor regionnar birgän aqçadan tora, şular arasında Tatarstannan kilgän aqçadan da. Şuña qaramastan, uñayı çıqqan sayın, Mordowiänıñ nindi bulsa ber eqonomıyk kürsätkeçe zurraq bulsa, ayıruça ğorurlıq belän: “Bu kürsätkeç belän bez Tatarstannı da uzdıq”, dip maqtanalar.

Mordowiäda küp kiräkle häm döres närsälär eşlänelä. Mäsälän, sportqa küp ähämiät birelä. Älbättä, sportnıñ da Mordowiä sportsmennarı köçle bulğan törlärenä ayıruça zur iğtibar itelä – sport yöreşe, bozda mototsikl yarışları, klassik köräş. Soñğı yıllarda Yıltsin zamanında üsä başlağan traditsiäğa – zur tennisqa iğtibar itelä. Mordowiäda zur tennis Şämil Tarpişçev iseme belän bäyle. Respublikada Şämil Tarpişçevnıñ yärdäme belän berniçä yaña tennis qortı tözelde.

Şulay uq Mordowiäda yañadan-yaña awıllarğa ğaz kertelä bara. Respublikada bik küp törle festiwällär, qonqurslar ütkärelä, xalıqnıñ küñelen gel kütärenke itep totarğa omtılış sizelep tora.

Qızğanıçqa qarşı, böten yaxşı närsälär, urınlı bulsa da, urınsız bulsa da, gel Merquşkin isemen äytep kenä eşlänelä. Mäsälän, küp sport yarışları anıñ prizına bula, ul üze yarışlarda bulıp qına qalmıy, prizlarnı da üze birä. Çirattağı awılğa ğaz kertü bulsa, berençe faqelnı bik eş Niqolay Merquşkin üze qabıza. Awıl xalqı, älbättä, aña iksez-çiksez räxmätlären äytä. Böten respublika monı telewizordan qarap tora. Böten yaxşı närsälär, uñışlar härwaqıt Merquşkinnıñ şäxsi qazanışı itep kürsätelä bara. Çittän torıp qarasañ, äyterseñ, ul respublika başlığı bulmasa, Mordowiäda böten närsä tuqtar ide, berni dä bulmas ide.

Saylawlar aldınnan Mäskäwdän Saranskiğa ber-ber artlı zatlı qunaqlar kilde: timer yullar ministrı Gennadiy Fadeyev, Ğazpromnıñ başlığı Aleksey Miller; Rossiänıñ elekke premer-ministrı, xäzer Ğosduma deputatı Yevgeniy Primaqov; Rossiänıñ premer-ministr urınbasarı Walentina Matwienqo; Pensiä fondı başlığı Mixail Zurabov häm başqalar. Bu qunaqlar gel Mordowiä citäkçeläreneñ eşçänlegen maqtap, Mordowiä ğazetalarına, telewideniesına intervyülar birä bardılar.

Bu saylaw qampaniäse barışında Merquşkinnıñ obrazın kütärüdä Mordowiä telewideniese ayıruça tırışlıq kürsätte. Üzgä qandidatlar 1-2 märtäbä kürensä, Merquşkin här kön diärlek häm könenä berniçä qat kürsätelde. Anıñ saylawçılar belän oçraşuları täfsilläp, ozaqlata kürsätelde.

Çınında saylaw qampaniäse 1998 yılnıñ saylawlarınnan soñ ber dä betkäne yuq dip äytergä bula. Mäskäwdä xaqimiätkä prezident Putin kilgäç, Rossiänıñ xaqimiät wertiqale tözelä başladı, ä Mordowiäda ul waqıtqa bu wertikäl küptän tözelep betkän ide inde – här rayonnıñ başında Merquşkinğa tugrı bulğan keşelär quyılğan ide.

Qızğanıçqa qarşı, xäzerge Rossiäda çın demoqratiä yuq, demoqratiänıñ imitätsiäse genä bar. Şulay da saylawlarda kirägençä tawış birsennär dip xalıqnı bit üz yağıña awdarırğa kiräk. Qısqa ğına saylaw aldı qampaniäse waqıtında monı eşläw bik awır häm mömkin dä tügel.

Mordowiäda xalıqnıñ, tögälräk äytsäk, elektoratnıñ, härber qatlamına ayırım mönäsäbät, ayırım ısul qullanıla. Mäsälän, prawoslaw xristiannarğa şul dälilne kiterälär: Merquşkin iksez-çiksez aqçalar quyıp çirkäwlär tözi, çirkäw xisabına küp aqça büläk itä, şunnan ul ğına başlıq bulırğa layıq keşe.

Kommunistlarnıñ küp öleşe weterännar, alar üzgä kommunistlar öçen dä autoritetlar, şunnan weterännar belän küp eş eşlänelä – Merquşkin üz qulı belän, yäisä anıñ isemennän här bäyrämgä, keçkenä genä bulsa da, büläklär birelä, weterännarnıñ suğışlarda, xezmättä kürsätkän batırlıqların maqtaw öçen iñ yaxşı, iñ tatlı süzlär äytelä.

Mordwalar öçen Merquşkin üz keşese, İnsar rayonı muqşısı. Urıslar öçen dä Merquşkinnıñ yaxşılığı bar – ul berqayçan da üzeneñ muqşılığın açıq itep äytmi, urısça muqşı aqsentı belän söyläşsä dä, üzeneñ millätenä aqsent yasamıy, tuğan telendä qayçan da çığışları bulmıy.

Bu mäsälädä kommunistlar zur yalğış eşlädelär. Alar üz qandidatları, milläte belän uqraines bulğan Anatolıyy Çubuqovnı çın slawyanin dip maqtap tordılar. Anıñ xatını mordwa-erzyä millätennän bulğanın qabatlap tordılar. Rossiä kommunistlarınıñ internatsionalıyst bulmağanlıqları, urıs şowinizmı belän awırğanlıqları küptän inde bilgele. Merquşkin bu xatanı eşlämi.

Mordowiäda mordwalar 30-32 protsent täşkil itä, urıslar 62 protsent, tatarlar 5 protsent. Mordwalar ber xalıq tügel, alarnıñ yartısı muqşı, yartısı erzyä xalıqları. Merquşkin üzeneñ muqşı millätenä genä tayansa ide, bik tiz ottırır ide. Älbättä, Merquşkinnıñ qomandası nigezdä näq menä muqşılardan tora, ämma alar xalıq arasında üzlären muqşı dip tügel, mordwa dip äytälär.

Merquşkinnıñ dusları, anıñ tuğannarı häm başqa alar yanında bulğan keşelär respublikanıñ eqonomıyqasın tulısınça üz qullarına alıp beterälär inde, dip tä äytergä bula. Şunnan aña saylawlarda tiñdäş bulırlıq keşe tabılsa ide dä, bu keşe üzeneñ saylaw qampaniäsen finanslaw öçen aqça çığanaqların respublikada tabalmas ide.

Süz dä yuq, bu saylawlarda 5 qandidat arasında Merquşkinğa autoritetı belän tiñ ber keşe dä yuq ide. Ber yıl elek Mäskäwdän Vyäçeslaw Soltağanov kiler dip farazlıylar ide, ämma ul üzen qandidat itep iğlan itmäde. Soltağanov kilsä, bälki, situatsiä üzgä bulır ide, ulsı bilgesez. Ämma niçek kenä bulmasın, kiläse 5 yılğa Mordowiänıñ citäkçese – Niqolay Merquşkin.

Bu xäl bezgä, tatarlarğa, faydağamı, yuqmı? Bez Merquşkinğa kiräkme, yuqmı? Bu sorawlarğa cawap birü ciñel tügel. 1998 yılnıñ saylawlarında tatarlar Merquşkinğa bik aqtiv räweştä yärdäm ittelär, ämma inawğuratsiä ütkäç tä, tatarlarnı, ayıruça tatar biznesmennarın, küzgä kürenep izä başladılar. Qayber tatarlar, biznesların yuğaltıp, Mordowiädan kitärgä dä mäcbur buldılar.

Ämma 2003 yılnıñ saylaw aldı qampaniäsendä tatarlarğa yañadan iğtibar ittelär. 22-24 yänwärda Mordowiäğa Tatarstan mäğärif ministrlığınıñ zur ber deleğätsiäse kilgän ide. Bu wizit barışında Mordowiä citäkçelegenä küp mädxiä cırlandı, küp räxmätlär äytelde.

Salawat Fätxetdinov qonsertı belän Saranskiğa aprel ayında ğına kilergä cıyınğan bulğan. Ämma anıñ plannarın üzgärtep, Merquşkin faydasına agitatsiä eşlär öçen, Salawatnı 9 fevräldä ük Mordowiäğa kiterdelär. Salawat tatarlardan “Merquşkinnı saylağız inde” dip soraldı. Saranskinıñ iñ zur zalı şıgrım tulı ide, çönki bu qonsertqa biletlar bik oçız ide. Biletlar xaqınıñ ayırmasın Salawatqa qompensatsiä eşlägän tatar biznesmennarı äle Merquşkinnan räxmät kötä torğannardır.

Qorban ayıtı waqıtında, 11 fevräldä, Mordowiä mäçetlärendä Merquşkin öçen tawış birergä dip xutbalar, wägäzlär uqıldı. Saylawlarğa 2 kön qalğanda, 14 fevräl könne, jomğa namazları waqıtında da şul uq “Merquşkinı ğına saylarğa kiräk” digän agitatsiä bardı.

Mordowiänıñ autoritetlı tatarları şulay äytä: “Merquşkinnan bez fayda kötmibez, alardan bezgä fayda qayçan da bulmas, ämma anıñ mondıy ciñä torğan waqıtında bez çittä torsaq, aña yärdäm itmäsäk, bezneñ xällär küpkä naçarraq bulır ide”. Şulay itep tatarlar yaxşılıq kötep tügel, ä naçarraq bulmasın, dip Merquşkin öçen tawışların birdelär.

Şulsın da östäp äytergä kiräk, respublikada benzin stansiäläreneñ kübese Merquşkinnar ğailäse qontrolendä. Saylawlar aldınnan 2-3 ay elek Mordowiäda benzin bäyäse tübänäytelgän ide, ä saylawlar uzğaç ber atna ütmäde, benzin xaqı yañadan kütärelde.