«ТАТАР ГАЗЕТАСЫ»

№3, 15.10.1997


ГАЛИЂ БЂЕТЕ

Галиђ — Сырка авылы кызы, Таула килене, 1973 елда аны ире Шамил њтерде. Ђсма ђби — Шамилнећ анасы. Халидђ — Галиђнећ дус хатыны.

Бђетнећ тљбендђ мишђр диалектын белмђњчелђр љчен сњзлек.

    1.
    Безнећ авыл мужикларын ничек ђле тыйарга,
    Ничек, Шамил, кулыћ барды њтергенчђ кыньарга.

    2.
    Анда халык, монда халык Галиђне сњлилђр,
    Ике капчык бергђ кушып аћа кифен йњлилђр.

    3.
    Ђби идђннђрен йугач, канлы суларын тњгђ,
    Тенне сђйђт икелђрдђ гыран* тебенђ књмђ.

    4.
    Милитсалар килгђн чакта њзе ишекне ачкан,
    Милитсадан Шамил куркып салам астына качкан.

    5.
    Галиђне књп кыньаган, ну* таймаган кеченнђн,
    Милитсалар чыгаралар йыртта* салам эченнђн.

    6.
    Милитсалар шулай ђтђ, нигђ сыћ качып киттећ,
    Хазер инде безгђ сњлђ катныћны кайа иттећ.

    7.
    Сывара* акчаларына аракалар китердем,
    Галиђне сорасагыз, њзем кыньап њтердем.

    8.
    Шул кадђрле кыньагансыћ, сындыргансыћ бырнысын*,
    Милитсалар шулай ђтђ, адьа, књрсђт урнысын.

    9.
    Галиђнећ тђтђсенђ сњлђп эчен бушата,
    Милитсага ђтмђ инде, чанга* кадђр озата.

    10.
    Тенне сђйђт икелђрдђ йалтырап уты йана,
    Идђннђн каннар йыварга анасын барып ала.

    11.
    Йерђгенђ чыдый алмый, Шамил ђпђй кабадыр,
    Ђсма ђби адиал* белђн ыланнарны йабадыр.

    12.
    Ак фартыћны билећђ буып, Ђсма, кыда уйнадыћ,
    Галиђ йата урдыгаста*, ничек инде чыдадыћ.

    13.
    Галиђне кыньаганда кулына канын тигезгђн,
    Ак кифеннђр урынына башына капчык кигезгђн.

    14.
    Унбер йыл бергђ торганнар, бер књлмђк тђ алмаган,
    Йезе, књзе, кулы, башы тишелминчђ калмаган.

    15.
    Шул кыньаган кеннђрендђ ашамадым ашымны,
    Тауладан бер малай сњдем, ул ашады башымны.

    16.
    Галиђне уйлыймын да, џич исемнђн китмидер,
    Арака эчњ, карта уньау йакшы йулга итмидер.

    17.
    Сываралар уньаганда књпме акча алдырдыћ,
    Њзећнен ыланнарыћны йђшли йђтим калдырдыћ.

    18.
    Милитсалар багып тора, Шамил бара такырдан,
    Арака эчњ, карта уньау чыгарадыр акылдан.

    19.
    Галиђне њтергђннђр, белмиенчђ калганнар,
    Ђсманыћ тактастыннан* итеклђрен алганнар.

    20.
    Галиђ керлђр йуганда ничек чыкмаган књбек,
    Катныћны кыньап њтердећ немес* палачы кебек.

    21.
    Немеслђр болай эшлђми, њтерђ дђ китђлђр,
    Галиђне казып алып, мургка* алып китђлђр.

    22.
    Карт ђбилђр ќиылганнар, мића кифен йњлилђр,
    Гурытларда, авылларда мине генђ сњлилђр.

    23.
    Ак књлмђћне киђрсећ дђ, кабак эскђ* чыгарсыћ,
    Анаћны халык сырагач, кызым, ничек чыдарсыћ.

    24.
    Миннђн калган пальталарны ђле чњгђ такмагыз,
    Тђтђй майым, сыраламын, ыланнарны какмагыз.

    25.
    Ђле тиздђн ќитђр инде Галиђ апаныћ ашы,
    Нинди зур эшлђр эшлђде, кайа сыћ булган башы.

    26.
    Рагаткага* шыплар* куйып Галиђне атасыћ,
    Њзећ дђ књп ќђзалар књр, сине Ходай матасын.*

    27.
    Ун ел термђдђ утырдыћ, сьуравну* катьып килдећ,
    Каргышларым кабул булды, су тебендђ ќан бирдећ.

    28.
    Гыран йаннарына итеп ыйалмиынча књмдећ,
    Су эчендђ озак тырдыћ, кара књмергђ тњндећ.

    29.
    Галиђнећ бер пальтасын* саткан чакта багадыр,
    Башыннан пучугын* алгач, милђре дђ агадыр.

    30.
    Шамил бер кљн Галиђне эвендђ дђ кундырган,
    Капчыкларга сыйсын љчен сугып билен сындырган.

    31.
    Ак фартыкларыћны бывып кыдаларга барасыћ,
    Кеше-кара књрмђсен дип, забур* йывып аласыћ.

    32.
    Кыдаларга барыр љчен ак фартыклар йњлисећ,
    Гырузинман* китте диеп тђтђсенђ сњлисећ.

    33.
    Галиђнећ кызы калды, тђтђсе чђчен эрсен,
    Ђзђл атлы кеннђрећдђ дућгыз сыйфаты керсен.

    34.
    Тиздђн Галиђ катьыр диеп кыдагый сњли мића,
    Ќир астыннан ничек килсен, ыйат тегелме сића.

    35.
    Тагы шундый эш булганда арада бутылмассыћ,
    Ђле савет* заманасы, карганып кытылмассыћ.

    36.
    Баш казык диепме белдећ бу гыран баганасы,
    Књмгђнен дђ чыгартадыр бу савет заманасы.

    37.
    Анаћ йакшы асыраган, балит* итми њскђнсећ,
    Галиђ тизрђк њлсен дип, виналарын* кискђнсећ.

    38.
    Ђсма ђби, йђш вактыћда син бардыћмы кунакка,
    Тђтђсенђ син сњлисећ, Галиђ китте кунакка.

    39.
    Йђш чагымда чђчлђремне мин дђ албуйман* эрдем,
    Ни бђхетсез бала булдым, ике кабырьга* кердем.

    40.
    Ђбилђре син буласыћ, бернђрсђ дђ алмадыћ,
    Галиђне чыгарганда ник сыћ анда бармадыћ.

    41.
    Шамил мине кыньаганда ђни генђ белњче,
    Њз ыруларыћ булмагач йук арага керњче.

    42.
    Њтерештећ дђ, ќиыштыћ да, ыйат тегелме сића,
    Галиђне сорадым да, ђни ђтмђде мића.

    43.
    Њлгђнлеген кеше белми, Галиђ живуй* булмаган,
    Ђсма ђтђ, чыгып китте, биш сђйђт тђ тулмаган.

    44.
    Диванга књтђреп бђргђч, бик сугылды белђгем,
    Белђгемђ тњзђр идем, чыдый алмый йерђгем.

    45.
    Летни* пальтасын йђшергђн, тђтђсенђ бирмидер,
    Йакшы кешенећ эте дђ бу ђрнњне књрмидер.

    46.
    Капчыкларга сыйсын љчен, култамырын кисђдер,
    Ак кифенем эслђренђ апа духи* сибђдер.

    47.
    Буньыма йеплђр бђлђде айагыма тагарга,
    Ничђ авыл ќиылдылар шул гђњдђмне багарга.

    48.
    Машиналарга тутырып ђйберемне алдылар,
    Капчыкка гђњдђмне тыккан, халык хайран калдылар.

    49.
    Ђле инде мин килмђмен, йылап кына калырлар,
    Оланнарым зур булгынча миннђн пинсе* алырлар.

    50.
    Бу денйа мђћгелек тњгел, бу денйа кунак кына,
    Мындый зур эшлђр эшлидер эчњче дурак кына.

    51.
    Алай уйласам да йук, былай уйласам да йук,
    Њзем дђ њкенђм, дуслар, сагнып йыласам да йук.

    52.
    Ђле Шамил син тапмассыћ закускага хыладис,*
    Йакшы халык сњлђсеннђр, кушучысы маладис.*

    53.
    Ник кыдаларга бармадыћ йђшел књлмђћне киеп,
    Халидђгђ карганасыћ, њзем озаттым диеп.

    54.
    Кирђк иде гырузинны Ђсмадан таптырырга,
    Шул йаћгал сњзлђре љчен њзен дђ йаптырырга.

    55.
    Нибар халык сыкланадыр фартыгыћ тарлыгына,
    Йђш булсак та ышанабыз Алланыћ барлыгына.

    56.
    Кайгы-хасерђтме басты, нидђн кывас* сатмыйсыћ,
    Шул кадђрле карганасыћ, Алладан да куркмыйсыћ.

    57.
    Галиђне хыть* књмделђр ченаза-намаз белђн,
    Син ченаза да књрмђссећ, књмђрлђр гыруб* белђн.

    58.
    Ђле инде Галиђ йук темђлђрен кадарга,
    Синећ башларыћман тегел вырачларны* алдарга.

    59.
    Галиђнећ тђтђлђре Шамилне йаптырдылар,
    Ќир астына књмсђгез дђ, эзлђтеп таптырдылар.

    60.
    Ничек беркем дђ књрмђгђн аларныћ орышларын,
    Кенен-тенен ђлђклђдећ, туздырдыћ тормышларын.

    61.
    Галиђне иткђн чакта ывак-ывак атлыйсыћ,
    Кешелђр књрмђсен љчен туфыракман каплыйсыћ.

    62.
    Галиђне иткђн чакта ничђ йуллар уздырдыћ,
    Арака эчеп, карта уньап тормышыћны туздырдыћ.

    63.
    Термђ тђрђзлђре тар, ыватма пыйаласын,
    Милитсалар сырашканда сњлђргђ ыйаласын.

    64.
    Њзем, дуслар, Тауладан, саулык сорыйм Алладан,
    Сау-тазаны њтердегез, куркмадыгыз Алладан.

    65.
    Айыт барьам* булган чакта тђрђзгђ челтђр кырдым,
    Башымны ђрђм итђргђ нигђ синемђн тордым.

    66.
    Йђш чагымда чђчлђремне албуй белђн эрмђдем,
    Ике балам йђтим калды, њскђннђрен књрмђдем.

    67.
    Тђтђй майым, кыз баламныћ синме чђчен эрђсећ,
    Бер без генђ тегел инде, Алла йазган књрђсећ.

    68.
    Кыблалардан ќиллђр исђ, фуртычкамны* ачам да,
    Ирем мине њтерер дип уйламадым качан да.

    69.
    Књп бђйетлђр кушканлыкка йугаттым бђхытемне,*
    Књћелем уйлый, њзем кушам шул йазган бђйетемне.

Мишђр диалектын белмђњчелђр љчен:

Адиал — (<урыс. одеяло) юрган;

Айыт барьам — рамазан ае беткђч уздырыла торган дини бђйрђм;

Албуй — чђч њрђ торган тасма;

Балит — (<урыс. болеть) авыру, чирлђњ;

Башказык — кабер љстенђ куела торган язулы џђм айлы кечкенђ багана;

Бырны — борын;

Бђхыть — бђхет;

Вина — (<урыс. вена) кан тамыры;

Вырач — (<урыс. врач) табиб;

Гырузин — грузин;

Гыран — электр яки телефон чыбыкларын тотар љчен куелган багана; урысча «телеграмма» сњзеннђн килђ

Гыруб — (<урыс. гроб) табут;

Духи — (<урыс. духи) ислемай;

Живуй — (<урыс. живой) тере;

Йырт — йорт, ишегалды;

Кабак эс — љй каршында урын;

Кабырь — кабер;

Кывас — ђче бал (чњпрђ џђм шикђр кушып эшлђнелђ торган исерткеч эчемлек);

Маладис — (<урыс. молодец) булдыклы егет;

Матау — (<фарсы?) ќђзалау, газаплау;

Мург — (<урыс. морг)

Немес — немец, алман;

Ну — ђмма;

Пальта — (<урыс. пальто)

Пинсе — (<урыс. пенсия)

Пучук (<урыс. пучок) — бђйлђм; (70нче елларда модада булган хатын-кыз чђч прическасы)

Рагатка — (<урыс. рогатка)

Савет — (<урыс. совет)

Сывара (<урыс. свара) — акчага уйный торган карта уены;

Сьуравну — (<урыс. все равно) барыбер;

Тактасты — идђн асты, љй базы;

Урдыгасты — сђке яки карават асты;

Фуртычка — (<урыс. форточка) тђрђзђ ќиллеге;

Хыладис(<урыс. холодец) — койка;

Хыть — (<урыс. хоть) гђрчђ;

Чан — Таулада автобус тукталышы;

Шып — кадак.


© «ТАТАР ГАЗЕТАСЫ»
E-mail: irek@moris.ru